लेखक वि. के. राना
दशैंका पक्षमा जिरह गर्दै यसको प्रागैतिहासिकतालाई सिन्धुघाटीको सभ्यतासम्म
पु-याउने प्रयास भएको पनि देखियो । र, यसप्रकार कसरत गर्नेहरूको शब्दरचना र
वर्णविन्यासले दशैं बहिष्कार गर्ने आदिवासी जनजाति समुदायलाई दुःखी मात्र
बनाएन, अरू क्रुद्ध पनि पा-यो । आजभन्दा ३५०० देखि ५००० वर्षभित्रमा
विकसित भएको भन्ने मानिएको सिन्धु उपत्यकाको सभ्यतासित दशैंलाई जोड्दैमा
त्यसको महत्व स्थापित
हुन्छ भन्ने भ्रमको खेती गरेको उनीहरूलाई सुहाएन । सिन्धुघाटीको सभ्यताका
सम्बन्धमा कुरा उठाउदाखेरि उत्खनन गर्दा त्यहा भेटिएका अक्षरहरू आजसम्म
कसैले पढेर अर्थ लगाउन नसकेको कुरा सबैले बुझ्नुपर्छ । त्यसैले यस्ता
अर्थहीन बकवासले समाजलाई दिग्भ्रमितमात्र गराउने भएबाट त्यस्तो
अपव्याख्यामा कमी आउनुप-यो ।
हाम्रा छिमेकी मुलुकहरू भारत, श्रीलंका वा बंगलादेशमा जुनसुकै ढंगबाट
‘दशहरा’ मनाउने भए तापनि नेपालीहरूले हिजोसम्म राष्ट्रिय चाड मान्दै आएको
दशैंको उद्भव वा मौलिकता त्योभन्दा नितान्त भिन्न प्रकृतिको छ । आजको
नेपाली दशैंको उद्गम विन्दु गोरखा जिल्लाको सदरमुकामस्थित माझकोटको
गोरखा दरबारलाई मानिन्छ । त्यहा उपल्लोकोट, माझकोट र तल्लोकोट गरी जम्मा
तीन कोटहरू छन् । त्यही माझकोटबाट मगर राजाहरू गोरखामा शासन गर्थे । विक्रम
संवत् १६१६ भदौ मसान्तका दिन गंगाराम रानाको सहयोग लिई खड्कामगर राजालाई
मारेर नै द्रव्यशाह गोरखाका राजा भएका हुन् ।
पछि पूर्वतिर राज्य विस्तारका क्रममा किपटहरू खारेज गर्दै लिम्बूहरूलाई 'सुब्बांगी' दिदै सरकारी सिपाहीमार्फत्
दशैंको बलिप्रथा र घरको भित्तामा रगतको ‘पञ्जाछाप’ लगाउने प्रचलन सुरू
गराइएको हो । अहिले त्यसको विरोधस्वरूप दशैंलाई नै बहिष्कार गर्ने काम
बेजोड संग भइरहेको
छ । दशैंले केही खाएपिएका सुसम्पन्न सम्भ्रान्त समुदायबाहेक बाकी नेपाली
सबैलाई मानसिक पीडा, अपहेलना वा हीनताबोधमात्र गराउने भएबाट मुलुकको
जनसंख्याको ठूलो हिस्साले यसलाई बहिष्कार गर्न सुरू गरेका हुन् । अब दशैं
यस मुलुकको राष्ट्रिय चाड रहेन । पोहोर सालजस्तो यसपालि भएन ।
सांसद र ‘दशैं मन्त्री’हरू
दशैंमा हार्ने र जित्नेका कुराहरू गरिन्छन्, देवता र दानवका कुराहरू
झिकिन्छन् । अब त्यसमा कुनै आकर्षण छैन, त्यो हटाइनुप-यो । यसैगरी सांसदको
मात्र दशैं खर्च खारेज गर्नुभन्दा सुविधाभोगीमा गनिएका कर्मचारीहरूको
निम्तिमात्र एक महिनाको थप तलब सुविधा किन ? दशैं सरकारी कर्मचारीको मात्र त
होइन । त्यसैले न्यायाधीश, मन्त्री, कर्मचारी सबैको दशैं खर्च पाउने
सुविधा खारेज गर्ने र त्यो पैसामा थपेर अधिराज्यका बेरोजगार गरिब परिवार
पहिचान गरी कम्तीमा रू. ५ हजार दशैं भत्ता सामाजिक सुरक्षा शीर्षकबाट दिने ।
यस निम्ति प्रत्येक चुनाव क्षेत्रको सांसदको संयोजकत्वमा सर्वदलीय
समितिमार्फत् त्यस्तो घरपरिवार पत्ता लगाई सो रकम घटस्थापनाभन्दा १५ दिनअघि
वितरण गर्ने । यसमा सरकारी कर्मचारीको हकमा उनीहरूले बाह्रै महिना तलब
पाइआएका हुदा दशैंमा उनीहरूलाई मात्र भत्ता दिइनु ‘दशैंको रगतको पञ्जाछाप
भित्तामा’ भन्ने पुरानो कुरालाई निरन्तरता दिनु हो, जसको आज विरोध भइरहेको छ
। त्यो जायज पनि छ ।
तिहारको सन्दर्भ
दशैंपछि तिहारको कुरा गर्दा राजा बलिहाङको कथा बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।
राजालाई मगर भाषामा ‘हाङ’ पनि भनिन्छ, ‘रै’ पनि भनिन्छ । राजा बलिहाङको
मृत्युपछिको पुनर्जीवनको मर्मस्पर्शी घटनाको पुण्य स्मृतिमा आजपर्यन्त
तिहारमा दीपावली गर्ने, भैलो खेल्ने र भाइटीका लगाउने चलन छ । यसमा एउटा
लामै कथा पनि छ । कथाको सार के छ भने ती धर्मात्मा प्रतापी राजाको निम्ति
पुनर्जीवनको याचना गरेर जनताले उनलाई पुनर्जीवन दिलाए ।
तिहारको औंशीको रातमा आफ्नो मृत्यु हुन्छ भन्ने भविष्यवाणी राजा
आफैंले गरेका थिए । र, पुनर्जीवनका लागि त्यस रातभर स्नानादि गरी, शुद्ध भई
घरको भित्र–बाहिर चारैतिर दीपावली गरी भजनकीर्तन गरेर जनताले राजाको
निम्ति यमराजसित आयु बढाइदिन प्रार्थना गरेमा उनी बाच्छन् भनेबमोजिम जनताले
त्यसै गरे । भविष्यवाणी अनुसार यमदूत एउटा कालो छायाको रूपमा आए । केही
बेरपछि त्यो छाया त्यसै बिलायो । राजाको प्राणपखेरू पनि उड्यो ।
त्यस औंशीको रात भजनकीर्तन गरेर जनताले राजाको पुनर्जीवनका निम्ति
प्रार्थना गरिरहे ।
जब उज्यालो हुने बेला भयो र कुखुराको भाले बास्यो, राजा ब्युतिए । जनताको खुसीको सीमा नै रहेन । त्यस खुसीमा जनताले एकैसाथ ठूलो स्वरमा भने – ‘फइलो देउसी रै ।’ र, त्यही ‘फइलो देउसी रै’ आज तिहारमा ‘भैलो देउसी रे’ भएको छ । प्राचीन मगर भाषामा ‘फइलो’ भन्नाले ‘हामीले’ भन्ने अर्थ लाग्छ, ‘देउसी’ भन्नाले ‘धर्मात्मा’ र ‘रै’ भन्नाले ‘राजा’ । भाषिक हिसाबले विचार गर्दा पनि ‘फ र भ’ व्यञ्जन वर्णहरू एकै स्थानबाट उच्चारण हुने एकै प्रकृतिका ध्वनिहरू हुन् । कालान्तरमा ‘फइलो’ ‘भइलो’ हुदै ‘भैलो’ हुन गयो । आज पनि हामी भैलो देउसी रे भन्छौं । भाइटीकामा आयु बढाइदिने प्रार्थनासहित दिदीबहिनीले दाजुभाइको पूजा गर्ने गर्छन् । यसरी तिहारमा दीपावली गर्ने, दाजुभाइको चिरायुको कामना गर्ने गरिन्छ । एउटा सुखद चिन्तन तिहारमा हुन्छ ।
जब उज्यालो हुने बेला भयो र कुखुराको भाले बास्यो, राजा ब्युतिए । जनताको खुसीको सीमा नै रहेन । त्यस खुसीमा जनताले एकैसाथ ठूलो स्वरमा भने – ‘फइलो देउसी रै ।’ र, त्यही ‘फइलो देउसी रै’ आज तिहारमा ‘भैलो देउसी रे’ भएको छ । प्राचीन मगर भाषामा ‘फइलो’ भन्नाले ‘हामीले’ भन्ने अर्थ लाग्छ, ‘देउसी’ भन्नाले ‘धर्मात्मा’ र ‘रै’ भन्नाले ‘राजा’ । भाषिक हिसाबले विचार गर्दा पनि ‘फ र भ’ व्यञ्जन वर्णहरू एकै स्थानबाट उच्चारण हुने एकै प्रकृतिका ध्वनिहरू हुन् । कालान्तरमा ‘फइलो’ ‘भइलो’ हुदै ‘भैलो’ हुन गयो । आज पनि हामी भैलो देउसी रे भन्छौं । भाइटीकामा आयु बढाइदिने प्रार्थनासहित दिदीबहिनीले दाजुभाइको पूजा गर्ने गर्छन् । यसरी तिहारमा दीपावली गर्ने, दाजुभाइको चिरायुको कामना गर्ने गरिन्छ । एउटा सुखद चिन्तन तिहारमा हुन्छ ।
आ–आफ्नो खुसीले चल्न पाउनु प-यो । कसैको आफ्नै चाडपर्व विशेष छ भने त्यसलाई पनि सरकारी मान्यता दिइनु प-यो । कम्तीमा पनि ८५० भाषाहरू बोलिने पपुवा न्युगिनीमा ९० भाषालाई सरकारी मान्यता दिइएको छ भने त्योभन्दा ७ भाग कम भाषा भएको हाम्रो मुलुकमा त्यो सम्भव छैन र ? भाषा र संस्कृति कुनै समुदाय विशेषको परिचायक समेत भएबाट त्यसको संरक्षण सम्बर्धनमा सरकारको नै विशेष पहल हुनु पर्नेमा उल्टो गलत प्रचार हुदा त्यसबाट कसैलाई फाइदा हुन सक्दैन । यसमा समय छदै विचार पुग्नुप-यो ।
No comments:
Post a Comment